publikovano kao Mijo Mirković, Subotica i Pravni fakultet u prvim godinama njegovog dolaska, Ex Pannonia 17, Subotica 2013, str. 5-16.
http://expannonia.suarhiv.co.rs/ser/17
Stevan Mačković, arh. savetnik, Istorijski arhiv Subotica
Prof. Mijo Mirković i njegovo delovanje u Subotici
Sažetak: Jedan od najznačajnih ekonomskih istoričara Jugoslavije, prof. Mijo Mirković pomalo je zaboravljen u širim a pogotovo u lokalnim subotičkim okvirima. A upravo je ovde proveo jedan deo svog bogatog života, od 1928. do 1941. godine kao nastavnik subotičkog Pravnog fakulteta. U periodu dok je držao predavanja studentima u Subotici, nastaće i njegova najznačajnija dela. Njegov lik i delovanje u tom periodu, doprinos i značaj koji je ostavio na profesionalnom planu, Pravni fakultet kao ustanova i klima koja je vladala na njemu, te društveni okviri u kojima je stvarao, tema su ovog rada. Ekonomsko-istorijska istraživanja međuratne Jugoslavije koja je obavio prof. Mirković i njegovi rezultati, teško da će biti uskoro prevaziđeni, upotpunjuju i obogaćuju celovitu istorijsku spoznaju. Njihova interpretacija iz današnje perspektive zemlje u tranziciji, samo ih potvrđuje.
Ključne reči: ekonomska istorija Jugoslavije, Subotica, društvena klima, Pravni fakultet.
Prostori današnje Vojvodine, pa tako i Bačka sa Suboticom kao da su oduvek, pa tako i nakon 1918. godine bili privlačni i predodređeni za doseljenike. Neki su ostajali i opstajali kraće, neki duže, neki stalno. Tako je i istaknuti teoretičar ekonomije, književnik, dr Mijo Mirković bio među onima koji su u Subotici živeli od 1928. godine do početka rata. Osvetliti i podsetiti na značaj ličnosti Mije Mirkovića, te pokušati naći odgovore na pitanja, kakva je bila tadašnja društvena i politička klima u Subotici i ona na ustanovi – Pravnom fakultetu, u kojoj je on radio, pokušaće da pronađe ovaj rad. 
Termin – doseljenik (emigrant), ovde se upotrebljava kao najneutralniji i najširi. Na ovim prostorima, u datom istorijskom kontekstu, on sadrži i obuhvata nekoliko podkategorija: od izbeglica, poput onih iz okupirane Istre, ili Rusa koji su bili žrtve boljševika, preko kolonista, agrarnih interesanata i zaslužnih ratnika iz prohujalog velikog rata, mahom iz Like i Korduna, Južne Srbije i drugih pasivnih krajeva – koje organizira i naseljava država, do onih poput optanata sa teritorija Monarhije – kojima je ostavljena mogućnost da odaberu gde žele da postanu podanici; pa do svih ostalih koji su vođeni svojim ličnim motivima, ekonomskim, porodičnim ili bilo kojim drugim, napuštali svoja ognjišta i doseljavali se na nova.[1] S druge strane, istorijsko iskustvo nam pokazuje, svako novo doseljavanje određene grupe, kao da je imalo u krajnjoj konsekvenci za posledicu i iseljavanje neke druge, odnosno promenu etničke strukture. I nakon 1918. ti procesi se nastavljaju, dapače sa još bržim i većim amplitudama. Bolni ratni period nastavljen je zatiranjem, cepanjem i prekrajanjem poražene Austro–Ugarske carevine a nagrađivanjem država i naroda koji su bili na strani pobednika, uz stvaranje novih državnih tvorevina. Novorođena država – Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvatila je mnoge teritorije na kojima je obitavao slavenski živalj, no delovi Istre pripali su Italiji. Godine 1918, nakon što je Austro–Ugarska kapitulirala, prestala je njezina vlast u Istri. Na kraju Prvoga svetskog rata pobednici su delili plen, pa su zauzimali pojedine pokrajine pobeđene strane. Budući da je Hrvatska bila u sastavu Austro–Ugarske, smatralo se da je i ona među pobeđenima, kojoj se može oduzeti ono što se svidi pobednicima. Tako je Hrvatskoj u korist Italije oduzeta cela Istra, Rijeka, Zadar i deo ostrva. To je Italiji obećano Londonskim sporazumom još 1915. godine uz uslov da zarati protiv Austrije, te je ona 1919. godine i okupirala to područje. Kasnije im je to Rapalskim sporazumom (1920) i potvrđeno. To izaziva iseljavanje dela slavenske populacije. Iz okupiranih delova Istre dolazi u Suboticu čitav niz lica, gotovo redovno optiraju za državljanstvo, dobijaju ga i nastavljaju da rade i žive na ovim prostorima. Neki od njih su bili: familija Žigante Ivana, Franja Flege iz Buzeta, porodica Skaljer i mnogi drugi. Bilo je i slučajeva da upravo oni nailaze na vrlo loš prijem i progon, tako je npr. sačuvan predmet[2] iz koga saznajemo da je policijski narednik Milan Ćupurdija[3] pretio svom podređenom redaru a koji je došao iz Istre – Mardešiću, za koga znamo da je imao diplomu, a da su mu italijanski fašisti ubili ženu: „Vi ste antidržavni element – proteraću vas iz Subotice“, i on je zaista i dao otkaz. 
Među doseljenicima je bio o Istrijanin dr Mijo Mirković (pseudonim Mate Balota). On potiče iz sela Raklja, smeštenog nad slikovitim Raškim zalivom[4] u pulskom okrugu. Rodio se u siromašnoj težačkoj porodici od oca Antonija–Ante i mati Mare. Na njegovoj nadgrobnoj ploči uz oznaku mesta i datuma rođenja – Rakalj, 28. septembra 1898. – i smrti, Zagreb, 17. februara 1963, piše da onde počiva: težak, ribar, mornar, akademik, pjesnik, prvi Rakljan ki je napisal 50 knjig. [5]
Jedan deo svog bogatog života, od 1928. do 1941. godine, Mijo je proveo kao nastavnik subotičkog Pravnog fakulteta. U periodu dok je držao predavanja studentima u Subotici, nastaće i njegova najznačajnija dela. Objavila ih je izdavačko knjižarska kuća Geca Kon. To su: Trgovina i unutrašnja trgovinska politika (1931), Spoljna trgovinska politika (1932), Saobraćajna politika (1933), Zanatska politika (1934), Uvod u ekonomsku politiku (1935), Industrijska politika (1936). Studije su korištene i kao udžbenici za grupu predmeta ekonomske struke koje je predavao profesor Mirković. 
Njegov lik i delovanje u tom periodu, doprinos i značaj koji je ostavio na profesionalnom planu u tom periodu nije potpuno nepoznato subotičkim užim, stručnim krugovima.[6] Ipak subotičkoj, kao i široj javnosti nije dovoljno poznat doprinos jednog od najistaknutijih jugoslavenskih ekonomskih istoričara 20. veka.[7] Služeći se metodološkim postupcima kvantifikacije, merenja i komparacije privrednih parametara u zemlji, sa razvijenijim kapitalističkim sredinama, on je pokušavao i uspevao da dospe do uzroka velikog ekonomskog zaostajanja jugoslovenske države. Njegovi rezultati obimnog istraživanja ekonomske istorije Jugoslavije i zaključci o tom pitanju izloženi su u njegovim radovima. On ih interpretira u svetlu teze da je industrijalizacija sudbina svake zemlje koja ne želi da ostane na periferiji civilizacijskog napredka. Poznato je da Jugoslavija u čitavom periodu od 1918. do 1941. ostaje u kategoriji agrarnih zemalja, zaostajući za industrijski razvijenim zapadnim državama. Od 14 miliona stanovnika 1931. godine, 9,2 miliona živelo je neposredno od poljoprivrede i stočarstva. Na taj broj dolazilo je relativno malo obradive zemlje, selo je bilo prenaseljeno. Višak se prebacivao u gradove ili emigrirao. Kada 3/4 populacije živi od zemlje i kupuje samo nejneophodnije proizvode, petrolej, so, šibice i najjeftiniju obuću, i onako malo tržište, suženo je još više. Kupovna moć gradskog stanovništva je takođe bila mala. Industrijski radnici, čija prosečna nadnica, na vrhuncu konjukture, obezbeđuje svega 4,5 kg hleba, nisu mogli biti masovn potrošači industrijske robe. Probijanje carinskih barijera, pronalaženje većeg tržišta, predlaže Mirković kao rešenje za napredak celokupne privrede. Realnost je bivala upravo suprotna. Carinska tarifa 1925. godine, uvozna i izvozna, učinila je od Jugoslavije jedan od najzatvorenijih, najzaštićenijih privrednih sistema, obezbeđujući monopolski položaj nizu industrijskih grana, čuvajući je od strane konkurencije. Oskudica kapitala i višak radne snage je konstanta koja obeležava čitav međuratni period. Ta objektivna činjenica, uočava Mirković, nametala je samo dve mogućnosti za sve male agrarne zemlje. One imaju ili da prime i usvoje javna preduzeća ili da prime i daju potpunu slobodu stranom kapitalu. A on dolazi samo da profitira i to samo onda ako je to više nego drugde.[8] Dalje Mirković ističe velike prednosti privatne industrije, njenu veću ekonomičnost, nad državnom, u kojoj je upravna vlast vršeći grube zloupotrebe, tražila samo izvore za lično bogaćenje, zanemarujući opšte ciljeve, razvoj celokupnog društva. Biti ministar, pomoćnik ministra, direktor ili načelnik, ma i najkraće vrijeme, ali baš u vrijeme kad se daju važni potpisi, značilo je od golaća, koji kupi mrvice sa kapitalističkog stola, postati kapitalist, imati svoj vlastiti stol, vilu, auto, dionice, tekuć račun, članstvo u upravnim odborima poduzeća, ukratko prijeći u buržoaziju, osigurati se kapitalom u zemlji, i za svaki slučaj izneti nešto kapitala na svoj konto u Švicarsku ili Francusku.[9] Važnost ministarskih položaja cenila se po tome koliko mogućnosti pružaju za mahinacije, pljačku državne imovine u korist privatnog bogaćenja. Velika svetska ekonomska kriza koja je zahvatila i Jugoslaviju i izavala privredni raspad, bila je po Mirkoviću, slika i predznak političkog i vojnog rasula koje će se desiti 1941. godine. Moćni domaći politički faktori iznosili su zlato i devize iz zemlje, jasno pokazujući nesposobnost za brigu o opštim narodnim, pa i državnim interesima.
Nejednak nivo razvoja pojedinih delova Kraljevine SHS, sa strukturnim različitostima, otpore integracionim procesima, koji započinju samim činom ujedinjenja, činjenice političke istorije, nezinteresovanost nove buržoazije i političko državnih vrhova za velike strateške projekte privrednog uzdizanja celog društva, on navodi kao ometajuće za brže uključivanje Jugoslavije u društvo industrijskih zemalja.
Pored tih navedenih faktora, jedan od krucijalnih činilaca zaostajanja Jugoslavije Mirković identifikuje i u antiindustrijskoj filozofiji slovenskih naroda[10] čije postojanje dovodi u direktnu vezu sa duhovnim, u prvom redu religoiznim, razvojem. Kao rezultati takvog stanja on uočava i razvoj protivzapadnjačkog nacionalizma koji je i protivracionalan i protivkapitalistički. On znači negaciju individualizma, liberalizma i građanskog društva. Slavenofilska filozofija i politički ciljevi doveli su sve slovenske narode do precenjivanja svojih snaga. Sa visine gleda slovenski čovek na ekonomski rad i materijalnu kulturu zapadne Evrope.[11]
Ekonomsko-istorijska istraživanja Jugoslavije u periodu od 1918. do 1941, koja je obavio profesor Mirković, i njegovi rezultati, teško da će biti uskoro prevaziđeni, upotpunjuju i obogaćuju celovitu istorijsku spoznaju. Njihova interpretacija iz današnje perspektive zemlje u tranziciji, samo ih potvrđuje.
Objavljujući već kao đak u pazinskom listu Nada, Mijo Mirković služio se raznim pseudonimima. Mnogi suvremenici nisu ni znali da imena Mirković i Balota kriju istu osobu. Prvu pesmu sročio je s devet godina. Tema, kao i drugih Balotinih pesama, bio je težak život ribara i mornara. Već s devet godina ukrcao se na talijanski trabakul kojim je prevožen kamen. Radio je kao kamenolomac i miner, radnik na železničkoj pruzi u Moravskoj. Bio je slagar u štampariji, novinar i urednik lista u Puli te dopisnik domaćih i inozemnih listova. Nakon osnovne škole, kao evakuisani izbeglica odlazi u Čehoslovačku, u region Olomouca u mesto Zabreh, gde 20.6.1919. maturira klasičnu gimnaziju. Studira u Zagrebu i Beogradu a diplomira na fakultetu za ekonomske i socijalne nauke u Frankfurtu na Majni, gde i doktorira[12] ekonomske i društvene nauke kod mentora, tada čuvenog profesora F. Openheimer-a, poznatog marksiste. Doktorska mu teza nosi naziv: Vom Hauptgrunde der geringen wirtschaftlichen Leistungsfähigkeit der slawichen Völker ( O glavnim uzrocima male ekonomske efikasnosti slovenskih naroda). Napisana je pod snažnim uticajem dela Maksa Vebera. Ona nikada nije bila objavljena, mada je Mirković u drugim svojim delima koristio njene delove i osnovne teze iznesene u njoj. Iz njegovog službeničkog kartona saznajemo da je služio u vojsci, pešadiji i mornarici, u Puli i Tivtu, od 11.5. do 8.11.1918. godine. 
Već 1924. godine on ima položaj u državnoj službi kao honorarni šef novinskog odseka Ministarstva unutrašnjih dela. Nakon toga se više posvećuje nastavničkim poslovima pa je tako 1925. bio privremeni predavač na Trgovačkoj akademiji u Osijeku, zatim 1925/26. suplent na Pomorskoj akademiji u Bakru.[13] Bio je i činovnik u aleksinačkim rudnicima, kao i urednik Privrednog glasnika koji je izlazio u Beogradu. Odatle, već kao priznati stručnjak, dolazi u Novi Sad gde se zaposlio u Trgovačkoj komori kao sekretar. To je bilo vrlo dobro plaćeno mesto, pošto je mesečna plata iznosila 7500 dinara, no on se vođen profesionalnim motivima da gradi naučno nastavničku karijeru, javlja na konkurs raspisan 31.5.1927. za mesto docenta na ovdašnjem Pravnom fakultetu. Na osnovu njegove molbe od 26.9.1927. godine, fakultetski Savet ga je 26.11.1927. jednoglasno izabrao za docenta na ekonomsko-finansijskoj grupi predmeta.[14] Ali da bi započeo sa karijerom na fakultetu, trebalo je da ga potvrdi Vlada i to je, uz sve urgencije,[15] potrajalo gotovo godinu dana. Na to su uticale tadašnje nestabilne političke prilike. Vlada (Ministarski savet) je od 24.12.1926. do 1.2.1927. bila pod vođstvom Nikole T. Uzunovića.[16] To je bila koaliciona vlada radikala i HSS-a u kojoj su tinjali sukobi a koji su posebno došli do izražaja prigodom opštinskih i oblasnih izbora, kada su radikali preko policije ometali izbornu propagandu HSS-a. Druga, još kratkotrajnija Uzunovićeva vlada (1.2.1927– 17.4.1927) je umjesto HSS-a imala SLS kao partnera.[17] Podršku vladi davao je i radikalski disident Velimir Vukićević sa svojih 10 poslanika, koji je nagrađen upravo mestom Ministra prosvete. Naredne dve vlade, (tzv. krnju) od 17.4.1927. do 23.2.1928. i onu od 23.2.1928. do 27.7.1928, vodiće upravo Velimir Vukićević. Na liniji odnosa između vlade i opozicije, čiju okosnicu čine Stjepan Radić (Hrvatska seljačka stranka) i Svetozar Pribičević (Samostalna demokratska stranka)[18] vladali su velika politička napetost i sukobi, koji su i u skupštini dovodili do fizičkih sukoba. Oni su kulminirali 20.6.1928. pucnjima radikala Puniše Račića u poslanike HSS-a Pavla Radića i Đuru Basaričeka, koji su ubijeni, i Stjepana Radića koji je teško ranjen da bi od posledica i on preminuo. Na čelu naredne vlade (27.7.1928–6.1.1929) bio je Anton Korošec. Tada je ministar provete bio Milan Grol.
Tek će njegovim rešenjem od 1.11.1928. godine Mirković biti postavljen za predavača docenta na subotičkom Pravnom fakultetu za predmete ekonomsko-finansijke grupe, s pravima činovnika 8 grupe I kategorije.[19] Na posao se javio 15.11.1928. godine. U Suboticu nije došao sam, već sa čitavom porodicom.
Svečanu zakletvu koja počinje rečima Ja Mijo (Mihajlo) Marković, zaklinjem se jedinim Bogom, da ću Kralju i Otadžbini biti veran…[20] je položio 13.4.1929. godine
U 1930. godini kako saznajemo iz obračuna plata za mesec novembar, Mijo Mirković je od svih nastavnika imao najmanja primanja, pa mu je isplaćeno (neto) – 2980 dinara,[21] dok je npr. dekan Miodrag Aćimović primio najviše – 9515. Posebno su im isplaćivani honorarni časovi, 50 dinara neto po času.[22] Ostalo osoblje je primalo od 850 do 1200 dinara. U tom periodu mesečna plata fizičke radnice u fabrici Fako d.d. iznosila je samo 300, a limara u građevinskom gradskom odeljenju do 1400 dinara.[23]
Da je nova država cenila znanje i sposobnosti dr Mije Mirkovića, svedoči i to što mu je po odluci Ministrstva Prosvete, odobrano da od 15. do 22.02.1931. učestvuje na konferenciji u Bukureštu, da bi zastupao Zavod za unapređenje spoljne trgovine.
On je za suprugu imao Stanku (Antoniju) Naumović sa kojom je venčan u beogradskom hramu Sv. Aleksandra Nevskog, i sa njom četiri sina: Marka rođenog 27.03.1925, Ivana 17.11.1926, Vladimira 8.09.1928. i Antu 12.01.1933. Sačuvan je podatak da je Ante kršten 19.02.1933. u Novom Sadu u pravoslavnom hramu. I sam Mijo je bio pravoslavne vere.[24]
U literaturi se nalazi podatak da je bio mason, član pokrajinske lože Mitrofan Stratimirović (Novi Sad).[25]
Uskoro po dolasku u Suboticu i na fakultet 18.04.1929, Mijo Mirković traži dozvolu korišćenja stana u zgradi.[26] Kako mu je to odobreno, sa porodicom; majkom i ocem, suprugom i decom, poput nekih drugih nastavnika i on useljava u stan u zgradi fakulteta,[27] gde mu se nalazio i kabinet (br. 46). Međutim praksa stanovanja na fakultetu nije potrajala.Odlukom Ministrstva Prosvete od 1. maja 1931. godine otkazuju se stanovi svim nastavnicima koji su stanovali u zgradi. Određeno je bilo da se samo jedan stan može dati vaspitaču u internatu i njegovom pomoćniku, a u dvorištu samo sekretaru fakulteta. U zgradi fakulteta bilo je 14 stanova, 21 kolektivna soba, 1 prizemna, 1 paviljon, a 1 kućica u bašti. Uz te stanare u zgradi je postojao i Dom studenata. Nijedan stan nije imao kupatilo.
Od tada su nastavnici morali da pronalaze druge načine stanovanja, pa tako porodica Mirković u narednom periodu iznamljuje stan na adresi Trg Ćirila i Metoda.
Zanimljivo je da se krajem jula 1929. Mirković obratio dekanu tražeći dozvolu boravka u inostranstvu (zavičaju) – u Raklju, Italija[28] u mesecu avgustu za vreme raspusta.[29]
O dr Miji Mirkoviću saznajemo nekoliko podataka iz dopisa koji fakultet dostavlja zavodu za statistiku.[30]
I.Članstvo u društvima:
Naziv društva: Matica Srpska
Kakav je član: redovan i član Književnog savet
- Naučni i književni radovi
Gde je štampano delo: Spoljna trgovinska politika, Beograd 1932, st. 180
Čije je izdanje: Gece Kona
Samostalna dela: samostalno
U časopisima: 3 članka
Vrsta dela: više prikaza
III Zanimanje nastavnika van škole
Prosvećivanjem, književnošću, poljoprivredom, zemljoradničkim zadrugama, sokolstvom, trezvenjaštvom, crvenim krstom, đačkim pozorištem i dr.
- Odlikovan
U ovoj 1930/31 g.: —
Ranijih godina: 1928/29 Sv. Sava IV stepena
- Predavanja
Koliko je predavanja bilo na nekom drugom fakultetu: —
O uspešnoj nastavničkoj karijeri svedoči i to da se 1932. godine dr Mirković javio na konkurs za vanrednog profesora za ekonomsko-finansijsku grupu predmeta.[31] Referat o kandidatima piše prof. Todorović iz Beograda. U njemu za Miju navodi: Znanje 7 glavnih evropskih jezik : nemačkog, italijanskog, češkog, francuskog, poljskog, ruskog i engleskog. Objavio dve knjige: „Trgovina i unutrašnja trgovinska politika“ i „Spoljna trgovinska politika“, kao i niz radova. Zbog svega toga, predlaže ga za unapređenje. Vanredni profesor on zaista i postaje 1933. a redovni 1938. godine. Od 1939. je predavao i na Ekonomsko komercijalnoj školi u Beogradu, a posle rata na Ekonomskom fakultetu u Zagrebu. Pred rat se seli iz Subotice i odlazi u Beograda, ali se 1941. sklanja i iz Beograda, neko vreme radi kao konobar na železničkoj stanici u Vinkovcima i kao službenik u Narodnoj banci u Zagrebu, a posle toga kao ribar u Malinskoj na otoku Krku gde ga Talijani zatvaraju i odvode. Godine 1944. odlazi u partizane a po oslobođenju prelazi u Beograd gde je radio kao pomoćnik Borisa Kidriča na izradi petogodišnjeg plana. Učestvovao je u delegaciji FNRJ na konferenciji ministara u Londonu i Parizu 1945-46. i na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Bio je član JAZU-a. Umro je 1963. u Zagrebu.
Kakva je bila Subotica u doba kada se u nju planira doseliti dr Mirković i prvih godina njegovog boravka? Kao nezaobilazan izvor koji daje presek stanja, ustanova, društva, privrede i društvenog života, može da posluži knjižica Subotica i kupalište Palić[32] namenjena, kako to stoji na prvoj stranici, samo za zvaničnu upotrebu gradske uprave, šefa gradskog građevinskog odeljenja inž. Koste Petrovića. Autor vrlo precizno i tačno nabraja sve glavne elemente koji su značajni za funkcionisanje Subotice i daje kroz 21 poglavlje opis grada, nabraja gradske i državne službe, ustanove i institucije, udruženja, industrijske pogone, trgovine, zanatske radnje, kao i spisak ulica, telefonskih pretplatnika, a završava opisom Kupališta Palić. Na osnovu svih podataka on i ocenjuje: Subotica ima u svakom pogledu karakter poluzemljoradničkog grada, jer se polovina stanovništva bavi poljoprivrednom proizvodnjom.[33] I mnogi drugi savremenici u svojim pisanim delima davali su svoje, ne toliko na realnim pokazateljima, utemeljene ocene o Subotici. Nijedno naše veće mesto ne pruža tako specifične osobine, ne daje toliko materijala za razmišljanje o nacionalnim, rasnim i socijalnim problemima, kao Subotica. Nijedno naše mesto, po svojoj ljudskoj strukturi, po svojim običajnim i uljudbenim pravilima, i mentalnim svojstvima, ne stvara tako raznorodne, često paradoksalne utiske, kao Subotica. Ima ljudi koji o toj našoj mnogoljudnoj varoši imaju sasvim neodređene sudove, često nastrane i skroz pogrešne. Srbijanci koji nisu u njoj duže živeli, predstvaljaju je kao „bačku selendru“, dosadnu, jednobojnu po životu, bledu, bez nijanse, u socijalnim potrebama. [34] Autor, inače gimnazijski profesor nemačkog i francuskog jezika, dalje nastavlja: Subotica je, pre svega jedno, naselje neobično postavljeno i čudno zamešano. U zaključku iznosi: Subotica je bila Slovensko jezero obvijeno parčadama, trule krpetine bivše Apostolske Monarhije…
To najbolje oslikava idealizam autora ali i prisutnost zamaha talasa nabujalog patriotizma i nacionalizma koji je zahvatio ove krajeve od ulaska u novu državu. Dobro teoretsko obrazloženje temelja tog državnog projekta dao je dr Vladan Jojkić u svome delu Nacionalizacija Bačke i Banata.[35] Osnova mu je bila da se pokuša stanje sa tri petine neslovenskog življa dovesti u natpolovičnu južnoslovensku većinu.[36] Tako posmatrano, specifična je situacija bila u Subotici gde su dve najveće etničke zajednice bile Mađari i Bunjevci. Mađari su uz Nemce i Jevreje[37] činili apsolutnu većinu pre rata. Na drugoj – južnoslovenskoj strani, dominirali u Bunjevci i Srbi. Od 1910. godine kada je taj mađarski blok imao 60,7 % a bunjevačko-srpski 38,9 % (35,1% + 3,8% ), došlo se u poratnoj atmosferi 1919. godine do bunjevačko-srpske dominacije od 72,9 % naspram 27,1%. Da to nije bio potpuno realan odnos, pokazaće popis 1931. godine, kada nakon 22 godine sprovođenja politike nacionalizacije, odnos bunjevačko-srpskog bloka, pada na 53,5 % naspram 44,2 % mađarskog.
Šta nam govore objektivni demografski podaci? Subotica je važila za veliki grad. Kao što je od kraja XIX veka i u Ugarskoj bila na trećem mestu po broju stanovnika,[38] tako je i u međuratnom periodu u novoj državi stajala na istom trećem mestu, ovoga puta iza Beograda i Zagreba, kao treći grad po veličini. Godine 1921. Beograd ima 111 739, Zagreb 108 674 a Subotica 90 961 stanovnika. Po narednom državnom popisu 1931. godine Beograd broji – 238 775, Zagreb – 185 581 a Subotica 100 058 stanovnika (48 703 muških i 51 355 ženskih). Po zanimanju je od toga broja živelo od poljoprivrede – 49% , industrije i zanata – 17,8%, trgovine – 6,6%, od činovničkih poslova i slobodnih profesija – 9,4% a od ostalih zanimanja – 17,2%. Drugi gradovi poput Beograda, Zagreba ili nama bližeg Novog Sada, koji su uneli u novu državu slične ili znatno manje demografske potencijale, razvijali su se mnogo brže i uspešnije od Subotice. Otežavajuće okolnosti za Suboticu u tom vremenu su bili njen pogranični položaj, relativna demografska dominacija mađarskog stanovništva, njen dominantno poljoprivredni karakter u produkciji, malobrojnost slovenskog (srpskog, hrvatsko-bunjevačkog) građanskog sloja.
Koji značajniji društveni, politički događaji obeležavaju 1927. godinu u Subotici, a to je doba kada se dr Mirković javio na konkurs i spremao da dođe u nju? Posvećen je biskup Budanović (1.5.1927), novi Veliki župan Dušan Manojlović položio je zakletvu (18.5.1927), na sednici gradske skupštine, predstavnici Mađarske stranke prvi put su govorili mađarski (26.8.1927), održani su parlamentarni izbori[39] (11.09.1927) a zatim i opštinski izbori (7.11.1927), jedini u čitavom periodu između dva rata, otkriven je spomenik caru Jovanu Nenadu (27.11.1927). Te godine Suboticu je pogodio slabiji zemljotres.
Na političkom nivou značajan je bio govor narodnog poslanika radikala Marka Jurića u Narodnoj skupštini u kome je u žaru rasprave i optužbi od strane radićevaca, oštro istupio protiv pohrvaćivanja Bunjevaca i Šokaca od strane hrvatskih separatista.[40]
Kao odraz vlada u Beogradu, smenjivani su i subotički lokalni funkcioneri. Na te funkcije se dolazilo imenovanjima[41] od strane centralnih vlasti. Samo one lokalne političke opcije koje su imale većinu u državnom parlamentu, mogle su da očekuju da kaniduju svoje ljude na ta mesta. Na čelu gradske vlasti kao gradonačelnik u periodu 19.05.1927–23.03.1929. bio je dr Dragutin Stipić, istaknuti radikal, koji će nakon odlaska sa tog mesta pokazivati i drugačije političke sklonosti.[42] Na jedinim lokalnim izborima u Subotici, 1927. godine,[43] glasovima svojih sugrađana[44] dobio je poverenje da obavlja funkciju gradonačelnika.
Kraljevim proglasom 6.1.1929, ukinut je parlamentarizam i zabranjene sve političke stranke, a proklamirano jugoslavenstvo kao državna ideologija. Dužnost gradonačelnika, Stipić je 23.3.1929. godine predao Selimiru Ostojiću,[45] penzionisanom brigadnom konjičkom generalu, koji će ostati gradonačelnik do 19.10.1931. godine. Broj odbornika u Gradskom veću, kako se tada nazivala lokalna skupština, smanjen je na 60.
Kriza i besposlica jačaju i sve se bolnije osećaju i u Subotici s početkom tridesetih godina. Po rečima poverika Radničke komore, Antuna Rozmajera, kriza i besposlica pogađa 3000 subotičkih radnika iz industrije i obrta, koji su bez posla i oko 10 000 nadničara[46] koji nemaju sredstava za život, te to znači da je 1/3 stanovništva ugrožena.
Pravni fakultet u Subotici je osnovan vladinom Uredbom, neposredno posle završetka I sv. rata 2.02.1920, pre no što su potpuno regulisana teritorijalna pitanja između nove jugoslovenske države i Mađarske, Trijanonskim ugovorom. Radio je kao deo Beogradskog Univerziteta. Konkurent da dobije visoku školsku instituciju bio je Novi Sad.[47] Nacionalni razlozi su odneli prevagu u korist najsevernijeg grada Kraljevine SHS. Pravni fakultet u Subotici – koja leži na granici – vršiće jednu nacionalnu zadaću, te će biti stalni čuvar nacionalne svesti i suzbijati stranu propagandu, koja najlakše prodire u pograničnim mestima. A za suzbijanje ovakove propagande najpodesnija je studentska mladež, koja je puna idealizma i nacionalnog duha, reči su tadašnjeg gradonačelnika i velikog župana dr Stipana Matijevića.[48]
Subotica je tako po prvi put u svojoj istoriji dobila fakultet. To će dovesti do priliva studenata iz čitave zemlje, kao i nastavničkog osoblja. Pored ciljeva koje su kreatori lociranja fakulteta u Subotici jasno naznačili, nacionalizacije pograničnog grada, uz stvaranje deficitarnih školovanih pravnika, time se planiralo i podizanje kulturno intelektualnog nivoa celokupnog društvenog života u Subotici. Čitav niz profesora koji su radili na fakultetu, ostavio snažan pečat, ne samo u nauci, nego i u drugim segmentima života, kulturi, politici.
No, sa dolaskom studenata, započinju i problemi sa njihovim ponašanjem. Tako je jedna grupa slušača ovdašnjeg fakulteta pijanih budućih pravnika 31.3.1921. napala i oštetila kuću gradonačelnika dr Vranje Sudarevića[49]. Sličnog ponašanja je bilo u više navrata. Tako je zbog lupanja prozora na biskupiji, gradska policija pokrenula istražni postupak protiv 27 studenata, koji su stanovali u Domu. Sami su prijavili.[50] Izgredi, tuče i drugi incidenti u gradu ali i na samome fakultetu, a u kojima sudeluju studenti, dešavali su se u čitavom periodu postojanja fakulteta. Tako je 18.5.1931. na zboru članova Jugoslovenskog kluba, student Dušan Jović Krnajski bio fizički napadnut i izudaran po usnama i nosu od apsolventa Dušana Marušića. Dekan Aćimović povodom toga piše i sledeće: Ovo nije prvi slučaj, da apsolvirani studenti, koji stanuju u domu i uživaju zaštitu univerzitetske autonomije, prave ispade i vređaju red i disciplinu škole. U tom pogledu prednjači takođe apsolvirani student Tokmaković, koji je u dva maha bio tužen za tuču mirnih studenata. Jedna studentkinja mi je protivu njega podnela i tužbu da ju je nepristojnišću insultovao u zgradi. Profesor g. Čubinski mi se žalio, da ga je javno denuncirao i čak pred studentima sumnjičio nelojalnošću prema dinastiji.[51]
Gde je bio smešten fakultet? Nakon kratkotrajnog boravka u zgradi Centralne osnovne škole,[52] već u jesen 1920. Fakultet se preseljava u objekat bivše preparandije (zvane Piros ökör / Crveni vo). Ona je sagrađena još 1897. godine, za cenu od 7 miliona zlatnih kruna, dobivamo podatke po izveštaju u Katastru.[53] Ukupna površina svih objekata je iznosila 9656,50 m². Glavna zgrada je dvospratna, dužine 57, visine 18, a širine 27 m. Na prizemlju ima 17 soba i 3 klozeta, u suterenu 5 soba za stanovanje, 1 trpezarija, 1 kuhinja, 8 odeljenja za ostave, 1 kupatilo, 1 klozet. Velika sala mogla je da primi 1000 ljudi. Na I spratu ima 16 soba 1 klozet, na II spratu 21 soba, 2 umivaonika i 2 klozeta, u dvorištu zaseban stan koji koristi Upravnik Doma i stan domaćina, te u dvorištu još jedan stan, koji koristi sekretar Fakulteta. U dvorištu bašte bile je zgrada za ostavu. Objekat je bio 1930. u lošem stanju. Zbog toga dekan piše rektoru Beogradskog univerziteta: Trospratna monumentalna zgrada fakulteta sa Studentskim domom sasvim je gola… Sa Vilsonove je krilo bilo većim delom sasvim prazno, veoma zapušteno, prljavo, vlažno, hladno, sa razbijenim prozorima, užasnim nužnicima, pokvarenim prozorima, zidovima, vratima… pisao je dekan Demčenko, koji je povodom toga dva puta išao do Ministra prosvete, tražeći sredstva za adaptaciju. To je urodilo plodom, pa su prikupljena sredstva, rapisana je licitacija a preduzimač Koloman Vidaković dobio je posao da radi popravke zgrade i stanova profesora.[54]
Gradske vlasti nisu se lako odrekle te zgrade, započele su spor u cilju da im se ona vrati. Na kraju su došli do kompromisa i potpisali protokol sporazuma po kome dok postoji fakultet Grad mu priznaje pravo državine.[55] Gradsko načelstvo 14.9.1932. moli da se gradska biblioteka smesti u zgradu fakulteta da bude što pristupačnija profesorima i studentima fakulteta. Fakultetski Savet doneo je odluku 29.10.1932. da ustupi desno krilo u parteru za smeštaj biblioteke.
Nisu svi bili oduševljeni novim fakultetom. Bilo je takvih krugova i u gradu, ali je 1925. godine zabeležena prava mala afera, kada na zboru HSS-a 13.12.1925. u Mariboru Stjepan Radić, tadašnji ministar prosvete, izrekao stav da: …u Subotici imamo jednu smutnju od fakulteta, gde ima više profesora od (sudenata) đaka, …profesori tamo ne rade mnogo, a đaci piju i lumpuju i takođe ne rade mnogo.[56] Profesorski savet već 15.12.1925. odgovara i negira takve optužbe i čak najavljuje krivični postupak. I Radić piše profesorskom savetu i demantuje ono za šta ga optužuju. Međutim tek kada je 16.1.1926. ministar Stjepan Radić posetio Suboticu, nesuglasice bivaju izglađene.
Vrlo rano, počele su da se pronose glasovi da će i fakultet biti premešten, pa to izaziva oštre reakcije i borbu da se on zadrži. Tako je 1925. godine donešen i Memorandum o očuvanju[57] u kome stoji i: Pravni fakultet imao je da bude i prosvetna i narodna kula na najsevernijoj granici Ujedinjene otadžbine. Naše nacionalne pozicije u Subotici su već oslabljene usled premeštaja Vojnog okruga iz Subotice u Stari Bečej zatim Konjičke podoficirske škole i državnog eskadrona, nadalje ukidanje Učiteljske škole, a pogotovo projektom premeštaja Direkcije državnih želejznica… I druge nacionalne ustanove, poput Matice Srpske, gde je formiran Odbor za očuvanje Pravnog fakulteta, digle su svoj glas povodom toga: ..smatramo da bi prema Vojvodini učinjen bio dvostruki greh kad bi joj se oduzeo Pravni fakultet. Bio bi greh zato što je Vojvodina jedan od najjačih poreskih subjekata ove države, a relativno je najmanje dobila, i zato što je Vojvodina jedna od socijalno i pravno najrazvijenijih oblasti, sa svojim specijalnim pravosuđem, i neophodno joj je potrebna ta ustanova.[58]
Iz izveštaja u povodu desetogodišnjice fakulteta saznajemo da je u početku radio sa svega 4 nastavnika i to 2 vanredna profesora, od kojih je jedan bio privremeno upućen na rad u Suboticu sa beogradskog univerziteta; i 106 studenata. Od tog najmanjeg broja on je rastao, da bi ih na kraju 1922. godine, bilo najaviše – 561. On je zavisio u velikoj meri od državnih stipendija. Do trenutka pisanja izveštaja bilo ih je ukupno 2103, 1954 muških i 149 ženskih.[59] Da bi pojmili kolebanja brojnog stanja naših učenika, potrebno je obratiti pažnju na slučajnost sastava, koji je u toku prvih godina života fakulteta imao dosta veštački karakter. Naime, tada je bilo više blagodejanca i maksimalni broj studenata tesno je bio vezan sa maksimalnim brojem stipendista, koji sačinjavaju gotovo polovinu svih učenika – 250 stipendija primali su 100 ruskih emigranata i 150 đaka iz unutrašnjosti / poglavito Crnogoraca. Kada je država prestala sa izdavanjem stipendija / sada na fakultetu nema ni jednog blagodejanca / i ruska emigracija iscrpela je rezervu svog podmlatka, broj učenika opada do minimuma. Ali razvija se i napreduje broj normalnog sastava učenika iz Vojvodine: početkom 1925/26. šk. g. Fakultet ima 108 Vojvođana, 1926/27 – 156, 1927/28 – 212, 1928/29 – 222. Isti broj Vojvođana zabeležen je na Fakultetu i za tekuću 1929/30 šk. godinu.
Dekanat se 1927. interesuje za oglase u kojima se nudi za 10 000 dinara ubrzano polaganje doktorskih ispita u Segedinu i Pečuju.[60]
Školske 1927/28. po mestu odakle dolaze studenti, sledeći je rezultat:[61]
| Pokrajine
i Države |
učenici | Vera | svega | Ukupno | Diplomiralo | |||||||||||
| Pravoslavna | Katolici | Mojsijevci | Ostali | |||||||||||||
| m | ž | m | ž | m | ž | m | ž | m | ž | m | ž | svega | ||||
| Srbija | redovni | 21 | 2 | 21 | 1 | 23 | 1 | 1 | 2 | |||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| J. Srbija | redovni | 5 | 5 | 6 | ||||||||||||
| vanredni | 1 | 1 | ||||||||||||||
| Crna Gora | redovni | 38 | 38 | 39 | 6 | 6 | ||||||||||
| vanredni | 1 | 1 | ||||||||||||||
| Srem | redovni | 10 | 2 | 1 | 1 | 12 | 2 | 14 | 1 | 1 | 2 | |||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Vojvodina | redovni | 70 | 9 | 65 | 5 | 20 | 7 | 3 | 159 | 21 | 189 | 7 | 7 | |||
| vanredni | 5 | 3 | 1 | 8 | 1 | |||||||||||
| Bosna i Hercegovina | redovni | 3 | 1 | 4 | 1 | 8 | 1 | 9 | 1 | 1 | ||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Dalmacija | redovni | 2 | 5 | 7 | 7 | 1 | 1 | |||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Hrvatska i Slavonija | redovni | 7 | 1 | 8 | 1 | 16 | 1 | 17 | 1 | 1 | ||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Slovenačka | redovni | 3 | 1 | 3 | 1 | 4 | ||||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Rusija | redovni | 26 | 1 | 27 | 27 | 2 | 2 | |||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Čeho-Slovačka | redovni | 2 | 1 | 1 | 3 | 1 | 4 | |||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Bugarska | redovni | 2 | 2 | 2 | 1 | 1 | ||||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Rumunija | redovni | 5 | 1 | 1 | 5 | 2 | 7 | |||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Italija | redovni | 4 | 4 | 4 | ||||||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Austrija | redovni | 1 | 1 | 1 | ||||||||||||
| vanredni | ||||||||||||||||
| Mađarska | redovni | 4 | 2 | 2 | 8 | 9 | ||||||||||
| vanredni | 1 | 1 | ||||||||||||||
| Svega | redovni | 194 | 15 | 96 | 24 | 8 | 5 | 319 | 31 | 362 | ||||||
| vanredni | 7 | 4 | 11 | 1 | ||||||||||||
| Ukupno | 201 | 15 | 100 | 9 | 24 | 8 | 5 | 330 | 32 | 362 | 21 | 2 | 23
|
|||
Neki od najistaknutijih profesora su bili: dr Aleksa Ivić, čiji je doprinos nacionalnoj istoriografiji izuzetan,[62] dr. Fedor Nikić, koji je delovao na širokom društvenom polju,[63] a od 1929. izdavao list Jugoslovenski dnevnik,[64] dr Ivo Milić[65], osnivač Subotičke Matice, Sergije Troicki, dr Demčenko Grigorije i dr Mihajlo Čubinski, dr Mirko Kosić, autoriteti u svojim naučnim oblastima, te dr Mijo Mirković.
Između nekih nastavnika vladali su veoma loši odnosi. Tako Aleksa Ivić ne želi da prisustvuje sednicama Saveta kad je tamo i dr Kosić.[66] Dr Kosić je 1928. tužio dr Ivića za klevetu.
U 1929. godini prof. Sergije Troicki dobio je od Ministarstva dozvolu za 2 meseca odsustva radi odlaska u Ameriku.[67] Ministar prosvete Boža Maksimović[68] odredio je iste godine dr Fedora Nikića za člana komisije za pisanje Zakona o narodnim školama.[69] Imamo podatak da je tada na ime reparacija ostalo još 9445 zlatnih maraka, i za tu sumu Fakultet nabavlja 5 sanduka knjiga od knjižare u Lajpcigu.[70] Dr Aleksa Ivić na poziv Jugoslavenske akademije i Srpske akademije (potpis Slobodana Jovanovića) prisustvovaće u Zagrebu proslavi 100 god. rođenja Franje Račkog.[71]
Od kraja 1930. godine dr Nikić nastavlja da radi za Ministarstvo. Dopis Ministarstva nosi datum 2.12.1930. a u njemu stoji: Odlučujem da Nikić dr Fedor, v. Prof. P.f. u Subotici dođe odmah u Beograd radi učestvovanja u radu na prosvetnim pitanjima i da ostane do kraja februara.[72] Uskoro je dr Nikić postavljen za pomoćnika Ministra prosvete,[73] ali je nastavio da kao honorani prof. predaje subotom državno i ustavno pravo, što mu je i odobreno.
U 1931. godini Fakultet je ostao bez jednog nastavnika. Pošto se ni nakon 3 meseca odsustva dr Kosić nije vratio na posao, Savet ga je isključio.[74]
Iz nekoliko tabelarnih izveštaja koje je Fakultet slao po različitim osnovama, stiče se dobar uvid o radu i delovanju te ustanove.
Ko je i šta predavao vidi se iz statistike predavanja i nastavnika u zimskom semestru 1930/31.
SPISAK SEMINARA na Pravnom fakultetu u Subotici u školskoj 1930/31. godini.
| Red.br. | Seminar iz: | Tko predaje: | Kada je osnovan |
| 1. | RIMSKOG PRAVA | Milić dr Ivo,
vanr. prof. |
u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
| 2. | CRKVENOG PRAVA | Troicki Sergije,
redovni prof. |
u zimskom semestru 1926/27. šk. god. |
| 3. | ISTORIJE SLOVENA | Demčenko Grigorije,[75]
redovni prof. |
u zimskom semestru 1926/27. šk. god. |
| 4. | ISTORIJE JUŽNIH SLOVENA | Ivić dr Aleksa,
redovni prof. |
u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
| 5. | EKONOM. NAUČNI SEM. | Kosić dr Mirko,
redovni prof. |
u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
| 6. | EKONOMSKE POLITIKE | Mirković dr Mijo,
Docent |
u letnjem semestru 1928/29. |
| 7. | NAUKE O FINANSIJAMA | Savić dr Jovan,
Docent |
u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
| 8. | KRIVIČNOG PRAVA | Čubinski dr Mihajlo,
redovni prof. |
u letnjem semestru 1923/23. šk. god. |
| 9. | KRIVIČNO-SUDSKOG POSTUPKA | Aćimović dr Miodrag,
redovni prof. |
u zimskom semestru 1926/27. šk. god. |
| 10. | DRŽAVNOG I USTAVNOG PRAVA | Nikić dr Fedor,
redovni prof. |
u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
| 11. | ADMINISTRATIVNOG PRAVA | Kostić dr Lazo,
vanr. prof. |
u zimskom semestru 1928/29. šk. god. |
| 12. | GRAĐANSKOG PRAVA | Marković dr Čedo, | u zimskom semestru 1923/24. šk. god. |
| 13. | GRAĐANSKOG PRAVA | Konstantinović dr Mihajlo, vanr. prof. | u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
| 14. | TRGOVAČKOG I MENIČNOG PRAVA | Popović dr Radomir,
Docent |
u zimskom semestru 1927/28. šk. god. |
Od iduće šk. godine seminari će biti podeljeni na pet grupa: istorijsko-pravni, privatno-pravni, javno-pravni, krivično-pravni i ekonomsko-finansijski.
Dekan Pravnog fakulteta[76]
Pregled broja upisanih i svršenih studenata Fakultet daje u sledećoj tabeli:[77]
| Školska god. | upisanih | svršenih |
| 1919/20. | 103 muških / 3 ženske
|
— |
| 1920/21. | 447 | 9 |
| 1921/22. | 293 | 12 |
| 1922/23. | 151 | 14 |
| 1923/24. | 130 | 10 |
| 1924/25. | 109 | 9 |
| 1925/26. | 143 | 11 |
| 1926/27. | 155 | 16 |
| 1927/28. | 159 | 21 |
| 1929/30. 194 27
ukupno na 8 semestara 317 upisanih, 35 svršenih. |
||
Na traženje popisa svih pravoslavnih Srba i Rusa, za potrebe Srpskog pravoslavnog parohijskog zvanja, u cilju organizovanje crkvenih opština, Pravni fakultet je 1932. dostavio i sledeću tabelu:[78]
SRPSKOM PRAVOSLAVNOM PAROHIJSKOM ZVANJU U SUBOTICI
Pravnom fakultetu u Subotici je čast dostaviti Srpskom pravoslavnom parohijskom zvanju tražene aktom br. 26/32, podatke.
| red. broj | Prezime i ime | zvanje | god. rođenja | familijarno stanje | god. rođenja | stan |
| 1 | Aćimović dr Miodrag | red. prof. | 31.3.1876. | žena Despina
sin Mihajlo kći Jelena |
29.9. 1926
14.7.1930 |
Subotica
Dunavsk. art. puka 7 |
| 2 | Marković dr Čedomir | red. prof. | 4.1.1876. | žena Mileva
sin Milivoje kći Danica sin Branislav |
20.1.1883.
9.8.1908. 29.12.1910. 26.12.1920. |
Beograd
Njegoševa 40 |
| 3 | Ivić dr Aleksa | red. prof. | 23.12.1881. | žena Danica
sin Pavle kći Mileva |
30.9.1899.
1.12.1924. 10.10.1926. |
Subotica
Park Kralja Petra 9 |
| 4 | Demčenko Grigorije | red. prof. | 15.3.1869. | žena Zinaida | 18.10.1869. | Subotica
Dunavsk. art. puka 3 |
| 5 | Troicki Sergije | red. prof. | 14.3.1878. | žena Lidija | 12.3.1884. | Subotica
Vilsonova 16 |
| 6 | Konstantinović dr Mihajlo | vanred.
prof. |
10.3.1897. | žena Radojka
kći Pava sin Radomir |
33 god.
27.5.1925. 27.3.1928. |
Subotica
Zmaj Jovina 17 |
| 7 | Kostić dr Lazar | vanred.
prof. |
15.3.1897. | žena Zorka
kći Grozdana sin Marko kći Darinka |
33 god.
3.10.1926. 17.9.1928. 30.10.1931. |
Subotica
Rudićeva 2/a |
| 8 | Savić dr Jovan | docent | 21.9.1893. | žena Katarina
sin Miodrag |
15.8.1894.
23.7.1930. |
Subotica
Pravni fakultet |
| 9 | Popović dr Radomir | docent | 13.11.1897. | neženjen | Subotica
Zmaj Jovina 17 |
|
| 10 | Mirković dr Mijo | docent | 28.9.1896. | žena Stanka
sin Marko Ivan Vladimir |
14.6.1901.
27.3.1925. 17.11.1926. 7. 9.1928. |
Subotica
Trg Ćirila i Metoda |
| 11 | Šljivić Ljubomir | sekretar | 2.9.1872. | žen. Leposava
kći Ružica Ljubica |
7.5.1879.
3.6.1910. 4.4.1921. |
Subotica
Pravni fakultet |
| 12 | Rjedkin Fedor | priprav. | 12.9.1883. | žena Larisa
tašta Ljudmila |
24.3.1898.
16.9.1876. |
Subotica
Pravni fakultet |
| 13 | Kaćanski Milorad | služitelj | 26.12.1897. | žena Bojana
kći Radojka sin Đorđe |
13.7.1902.
29.8.1926. 3.10.1927. |
Subotica
Pravni fakultet |
| 14 | Katanić Slavko | up. st. Doma | 29.9.1896. | žena Kosana
kći Milena mati Terezija |
23.5.1901.
2.8.1922. 59. god. |
Subotica
Pravni fakultet |
Dekan Pravnog fakulteta
Dr. M. Čubinski
O broju muških i ženskih, vanrednih i redovnih studenata, te njihovoj narodnosti govori dokument iz 1932. godine.[79]
- januara 1932.
Ministarstvu prosvete
Opšte odeljenje Beograd
| Semestar | Studenti | U p i s a n o | |||
| muških | ženskih | svega | ukupno | ||
| I | Redovan | 92 | 19 | 111 |
126 |
| Vanredan | 15 | – | 15 | ||
| II | Redovan | 22 | 4 | 26 | 26 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| III | Redovan | 79 | 11 | 90 | 90 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| IV | Redovan | 64 | 5 | 69 | 69 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| V | Redovan | 37 | 3 | 40 | 40 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| VI | Redovan | 5 | 2 | 7 | 7 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| VII | Redovan | 28 | 4 | 32 | 32 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| VIII | Redovan | 43 | 1 | 44 | 44 |
| Vanredan | – | – | – | ||
| Svega | Redovan | 370 | 49 | 419 |
434 |
| Vanredan | 15 | ||||
| U K U P N O | 385 | 49 | 434 | ||
| Narodnost |
Svega |
|||||||||||
| S.H.S. | Mađari | Jevreji | Nemci | Rusi | Slovaci | |||||||
| m. | ž. | m. | ž. | m. | ž. | m. | ž. | m. | ž. | m. | ž. |
434 |
| 283 | 36 | 59 | 4 | 19 | 6 | 15 | 2 | 6 | – | 3 | 1 | |
Dekan Pravnog fakulteta
Dr. M. Čubinski
U Subotici je mreža školskih ustanova bila dosta razvijena. Po podacima iz 1934. školovanjem je bilo obuhvaćeno[80] čak 12 546 đaka i 500 studenata, ili svega 13 046. Najviše ih je bilo u osnovnim školama obuhvaćenim I školskim nadzorništvom – 5137, i II školskim nadzorništvom – 4 450, a zatim u Državnoj realnoj Muškoj gimnaziji – 1008, Muškoj građanskoj školi – 673, itd.[81] Nacionalni i konfesionalni sastav školske populacije u celini, približno je odslikavao i subotički prosek.[82] Tako je od svih ukupno obuhvaćenih školovanjem, bilo 57,74% Jugoslovena, a uz druge Slovene, Čehe i Ruse, taj procenat se penjao na 61,80%, dok je Mađara bilo 34,15 a Jevreja 4,05%. Po veroispovesti ih je bilo katolika 79,70 %, pravoslavaca 14,71%, mojsijevaca 4,17% i ostalih 1,42%.[83] Jedino su takvi podaci bitno odstupali u slučaju Pravnog fakulteta, gde su pravoslavci bili u dominantnoj većini. To je ponajbolje potvrđivalo da su namere i ciljevi osnivača Pravnog fakulteta bile na dobrom putu da se ostvare.
Pečat koji je prof. Mijo Mirković ostavio na prvom subotičkom fakultetu dubok je značajan. Ali mnogo su vrednija njegova dela, knjige, udžbenici, studije koja su nastajala u to doba, a koja ne gube aktuelnost ni danas.
Skraćenice: HSS – Hrvatska seljačka stranka
SLS – Slovensks ljudska stranka
Kraljevina SHS – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
Summary:
Professor Mijo Mirković, one of the most important historians of economics of Yugoslavia, has been some what forgotten in wider but also local circle of interest. This was the place where he spent one part of his fulfilled life, from 1928 to 1941, as a professor at The Faculty of Law in Subotica. Time he spent teaching students in Subotica, has produces his most significant work. The subject of this paper is his work and actions in that time period, as well as his contributions to the profession, The Faculty of Law as an institution and social framework in which he created. It will be difficult to overcome the results of Mirkovic’s research of economics and history of Yugoslavia between two wars, which complete and enrich history in general. The interpretation of his research results from today’s position of a country in transition, only confirm his findings.
[1] Tačan broj doseljenika teško je utvrditi, ali u lokalnoj štampi (Zloupotreba gostoprimstva u: Subotički glasnik, br. 8, 16.8.1925, str. 1) se pominje da se u Subotici nalazi oko 10 000 tzv. kuferaša, kako su nazivali državne činovnike i druga lica, koja su dolazila iz drugih krajeva zemlje. Po drugim podacima: „Agrarnom reformom su nastala nova naselja Ličana, Crnogoraca i Bosanaca. Ukupno je kolonizirano 420 familia sa 2000 duša.” Inž. Kosta Petrović, Kr. slob. grad Subotica i kupalište Palić, Subotica 1928, str. XIX.
[2] Istorijski arhiv Subotica (dalje IASu), F. 47. Gr. 234/1925.
[3] Milan Ćupurdija je ostao zabeležen i po progonu i maltretiranju drugih redara. Zabeleženo je da je tako jednoj grupi domaćih gradskih redara psovao katoličkog Boga, Uskrs, itd. IASu, F. 47. Gr. 62/1925.
[4] http://www.ksi.hr/index.php?step=page&id=69 .
[5] http://hr.wikipedia.org/wiki/Mate_Balota preuzeto jula 2013.
[6] I autor se već bavio prof. Mirkovićem: Mijo Mirković (1898–1963) profesor subotičkog Pravnog fakulteta kao ekonomski istoričar, u: Rukovet, 4-5-6, 1996, str. 21-23.
[7] To je ocena prof. Smiljane Đurović, naučnog savetnika Instituta za savremenu istoriju iz Beograda, koja se i sama koncentrisala na proučavanje ekonomske istorije Jugoslavije u studiji: O uzrocima zaostajanja Jugoslavije u ekonomskom razvoju početkom 20. veka, u: Istorija 20. veka, Beograd 1991, str. 170-179. Ona obrazlaže upravo važnost istraživanja Mije Mirkovića za istoriografsku sintezu.
[8] Dr Mijo Mirković, Industrijska politika, Beograd 1936, str. 305. U delu istog autora, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1958, str. 370-373, navodi se da je strani kapital imao većinu čitavog deoničkog kapitala u zemlji. Niz industrijskih grana, proizvodnja šećera, drveta, konoplje, prerada metala, hemijska industrija, većina privatnih banaka, bile su pod njegovom dominacijom. Osim rudnika uglja i gvozdene rude, koji su bili u državnim rukama, svo ostalo rudarstvo je bilo u funkciji stranog kapitala. Po zemljama porekla, 1939. godine, većinu je imao francuski kapital sa 1419 miliona dinara, engleski sa 1366, i čehoslovački sa 982 miliona dinara.
[9] Dr Mijo Mirković, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1958, str. 376.
[10] IASu, F. 228.77. 1119/1927. U predlogu redovnog profesora dr Mirka Kosića i vanrednog profesora dr Fedora Nikića Fakultetskom Savetu za izbor dr Mije Mirkovića u zvanje docenta, pomenute su osnovne teze iz disertacije dr Mirkovića, koje će se razrađivati i u drugim delima.
[11] Isto.
[12] U službeničkom kartonu stoji: Ovaj doktorat priznat kao završni diplomski fakultetski ispit rešenjem Prosvetnog Saveta br. 15.975 od 8.10.1925. Mirković je morao da nostrifikuje doktorsku diplomu, što mu je uspelo tek 1931. godine. IASu, F. 228.85.1178/1931.
[13] IASu, F. 228.89.1594. U Bakru je bio suplent od 28.9.1925. do 30.9.1926. kada mu je uvažena ostavka na državnu službu.
[14] IASu, F. 228.83.955.
[15] Fakultet se obratio Ministarstvu 3.marta 1928. ističući da je letnji semestar već otpočeo a fakultet još nije dobio izveštaj o postavljenju g. dr. Mirkovića…
[16] Vidi: Vlade Srbije /1805-2005/, Beograd 2005, str. 314-317.
[17] Isto.
[18] Ta dva politička faktora formirala su Seljačko demokratsku koaliciju.
[19] IASu, F. 228.79.1092.
[20] IASu, F. 228.463/1929.
[21] Za utrošenu struju Mirković plaća 40 dinara.
[22] IASu, F. 228.81.888/1930.
[23] IASu, F. 47. IV 6616/1932. Kćerka radnika na železnici, sekcije za održavanje pruga, Marka Ivića sa stanom Paje Kujnudžića 97, stara 16 godina radi u fabrici Fako za mesečnu platu od 300 dinara.
[24] Po podacima iz njegovog službeničkog kartona stoji da je jugoslovenske narodnosti. IASu, F. 228. 109.
[25] Ivan Mužić, Masonstvo u Hrvata, http://holywar.org/txt/LibriInCroato/_Ivan-Muzic-Masonstvo-u-Hrvata.pdf , preuzeto juna 2013.
[26] IASu, F. 228.80.493.
[27] IASu, F. 228.82.875/1930.
[28] IASu, F. 228.81.889/1929. Na to dekan odgovara: „…da nije vlastan davati dozvole za putovanja u inostranstvo ali se ista prima utoliko da se zna mesto gde će se molilac nalaziti u naznačenom vremenu.”
[29] Nije poznato da li je uspeo da poseti zavičaj, ali u narednom periodu želeći da mu bude što bliže, letnje mesece, od 1934. provodi na Krku.
[30] IASu, F. 228.88.692/1931.
[31] IASu, F. 228.88.289/1932.
[32] Inž. Kosta Petrović, Kr. slob. grad Subotica i kupalište Palić, Subotica 1928. Gradska biblioteka Subotica postavila je to izdanje na svoj sajt: http://www.subiblioteka.rs/digitalna-biblioteka/monografske-publikacije/Subotica%20i%20kupaliste%20Palic.pdf .
[33] Isto, str. XVI.
[34] Lazar Čurčić, Subotica posle oslobođenja, u: Književni Sever, novembar 1933, str. 314.
[35] Dr Vladan Jojkić, Nacionalizacija Bačke i Banata, Etno-politička studija, Novi Sad 1931.
[36] Međutim, Bačka i Banat su od svih naših krajeva najmanje nacionalne, – manje od Južne Srbije, jer ova ima samo dve, a one skoro tri petine neslovenskog življa. Stoga je njihova etnička nacionalizacija jedan od vrlo važnih problema naše državne politike. Jojkić, nav. delo, str. 5
[37] Popisi stanovništva iz tih perioda po pravilu više govore o karakteru i namerama tela koji ih sprovode nego što su pouzdani u preciznom identifikovanju etničkog i nacionalnog sastava popisanih. U mađarskom državnom popisu 1910. koristilo se pitanje o jeziku koji je obično u upotrebi te se na osnovu toga može izvoditi zaključak o narodnosti. Slično je rađeno i u lokalnom popisu 1919. i državnom 1921. i 1931, gde je postojala rubrika o maternjem jeziku.
[38] U 1857. godini Budimpešta ima 270 685, Segedin 71 022 a Subotica 56 323 stanovnika. To treće mesto Subotica zadržava do kraja Monarhije, pa u 1880. broji 61 367, 1890. – 73 526, 1900. – 82 122 a 1910. – 92 232 stanovnika.
[39] Na tim izborima 1927. godine, od 32 911 upisanih birača u Subotici, na 45 glasačkih mesta, glasovalo je 16 808, a od toga je HSS osvojila 3 265, a pobijedila je koalicija Radikalne i Mađarske stranke sa 5 158 glasova.
[40] Bunjevačke novine, br. 10, 4.3.1927, str. 1.
[41] Ponekada je od imenovanja do preuzimanja dužnosti proteklo određeno vreme. Sve je zavisilo od trenutne političke situacije.
[42] Po jednom vojno obaveštajnom izvoru iz 1934. godine, za njega je naznačeno: Polovinom tridesetih godina napustio je pozicije dotadašnje politike i priključio se prohrvatskoj struji. IASu, F. 176, I -9/1939. Prepis sa orginala.
[43] Izbori za 100 članova gradske skupštine – Proširenog Senata održani su 7.11.1927. godine. Pobedila je upravo lista koju je predvodio dr Stipić.
[44] Prvi i jedini lokalni izbori, koji su zahtevani još od početka dvadesetih godina, održani su za vreme njegovog mandata, 6.11.1927. godine. Biralo se 100 većnika.[44] Najviše glasova, 3 714, što je obezbeđivalo i najviše – 27 mandata, dobili su predstavnici NRS, zatim HSS sa – 16 mandata, Mađarska stranka sa – 14 i DS sa – 13. Tajnim glasanjem izabran je, odnosno potvrđen dr Dragutin Stipić. Glasalo se na predlog Marka Jurića. Za je bilo 52 a protiv 46 odbornika.
[45] Selimir Ostojić (Beograd, 14.07.1875–19.10.1931) Vojnik, brigadni đeneral. Službovao nakon rata od 1921. do 1924. kao zamenik zapovednika Zetske i Savske divizije. Od 1923. unapređen u čin brigadnog generala, od 1924. do 1927. zamenik zapovednika Jadranske divizije. Kao penzioner, postavljen na mesto prvog čoveka grada Subotice, odmah nakon proglašenja šestojanuarske diktature. Preminuo na dužnosti, u Beogradu gdje je i sahranjen. Kum prethodnika dr Dragutina Stipića.
[46] IASu, F. 47, IV 199/1932.
[47] Prof. dr Miodrag Simić, Istorija Subotičkog pravnog fakulteta 1920–1941, Beograd 1999.
[48] Književni sever, god. IX, knj. IX, sv. 11, novembar 1933, str. 340. Dr Stipan Matijević je rođen u Subotici 1872. godine. Po profesiji pravnik, koji je nakon školovanja u Subotici pravne nauke završio u Budimpešti. I pre rata je bio angažovan u javnom životu. Nakon smenjivanja je radio kao javni beležnik. Napisao je 1928. godine memoarsko delo Događaji koji su se odigrali za vreme mog javnog delovanja. O značaju uloge dr Matijevića, i samog perioda u kome je on gradonačelnik, najbolje svedoče reči zahvale koje njemu lično i saradnicima upućuje Narodna uprava za Vojvodinu, na savesnom i rodoljubivom radu koji su … omogućili da uspešno obavimo jedan od najvažih poslova u istoriji naroda srbskog, posao odkidanja ovih bogatih pokraina Ugarske i pripajanje istih Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. IASu, F. 47.1820. Za svoje zasluge, odlikovan je 1925. godine ordenom Svetog Save. Preminuo je 1939. godine. Na funkciji gradonačelnika: 20.11.1918–03.05.1920. Obavljao je i funkciju Velikog župana 20.11.1918–3.05.1920.
[49] Dr Vranje Sudarević (Subotica, 19.9.1868–Subotica 14.05.1924). Na funkciji gradonačelnika 04.05.1920–08.11.1920. (Veliki župan 4.05.1920–8.11.1920). Potiče iz bogate zemljoposedničke bunjevačke porodice. Tako je i sam bio virilista (na osnovu visine poreza) u mađarsko vreme a time i postavljen u gradsku skupštinu. Studirao je medicinu u Budimpešti. Zbog očeve smrti prekinuo je studije ali ipak 1899. postaje lekar. Društveno aktivan za vreme školovanja, tako je bio poverenik Matice Hrvatske za Suboticu, saradnik u Kolu mladeži, među osnivačima je Zemljodilske Štedionice (1904), i Bunjevačke stranke (1906), urednik Nevena od 1903. do 1910. Bio je narodni zastupnik u Konsituanti (1920), i Narodnoj skupštini (1923). Na funkciju gradonačelnika postavljen je kao član Bunjevačko–Šokačke stranke.
[50] IASu, F. 228, 90.201/1933.
[51] IASu, F. 228, 86.659/1931.
[52] Simić, nav. delo, str. 73-74.
[53] IASu, F. 228, 86.186/1932.
[54] IASu, F. 228, 82.46/1930.
[55] IASu, F. 228, 89.1027/1932.
[56] IASu, F. 228, 56/1925.
[57] IASu, F. 47, XIX 11071925 G.P. 18.2.1925.
[58] IASu, F. 47, Gr. 1908/925. Dokument je datiran 14. XII 1925.
[59] IASu, F. 228, 82.858/1930.
[60]IASu, F. 228, 78.360/1927.
[61] IASu, F. 228, 78.535.
[62] Ankica Vasić, Bibliografija radova dr Alekse Ivića, u: Istraživanja 10, 1983, str. 275-313. U izuzetno bogatoj produkciji od 648 bibliografskih jedinica, ističu se: Istorija Srba u Ugarskoj, 1914, Istorija Srba u Vojvodini, 1929, Spisi bečkih arhiva o prvom srpskom ustanku.
[63] Aktivno je bio uključen na parlamentarnim izborima 1927. godine, kao nosilac liste – zemljoradnika u subotičkom okrugu, od ukupno 40 840 glasova dobio je samo 284.
[64] Dr Dušan Popov, Srpska štampa u Vojvodini 1918–1941, Novi Sad 1983, str. 283-298.
[65] Dr Ivo Milić (Kastva/Brač 28.6.1881–) Sin Andro rođen 1909. učenik subotičke Gimnazije preminuo mu je 1922. godine. IASu, F. 19, 093. Glavna knjiga učenika 1922/23. Pre dolaska na fakultet bio je načelnik Okružnog suda u Subotici. Politički angažovan u Demokratskoj stranci, izabran za narodnog poslanika 1927, bio je i predsednik Prosvetnog i potpornog društva Istra–Trst–Gorica. Ratne godine provodi u Zagrebu. I on je delovao kao mason.
[66] IASu, F. 228, 78.251.
[67] IASu, F. 228, 80.372.
[68] O njemu je ostalo nekoliko znakovitih primedbi savremenika. Boža Maksimović, nipošto bogat kao ni žena mu, postaje poslanik i ministar. Odjednom postaje bogataš, a njegova žena sada isključivo u Parizu kupuje haljine, nameštaj i skupe sitnice za stan. Politički testament Rodolfa Arčibalda Rajsa: „Čujte Srbi!“, http://www.srpsko-nasledje.rs/sr-l/1998/04/article-03.html, preuzeto jula 2012.
[69] IASu, F. 228, 80.562.
[70] IASu, F. 228, 80.374/1929.
[71] IASu, F. 228, 80.608.
[72] IASu, F. 228, 83.1602/1930.
[73] IASu, F. 228, 84.234/1931.
[74] IASu, F. 228, 84.378.
[75] Grigorij Demčenko je primljen u državljanstvo i položio zakletvu 13.3.1925. godine. IASu, F. 47, 1206.
[76] IASu, F. 228, 82.650/1930.
[77] IASu, F. 228, 82.690/1930.
[78] IASu, F. 228, 86.161/1932.
[79] IASu, F. 228, 23.1932.
[80] Pored onih obuhvaćenim školovanjem bio je veliki procenat dece, posebno sa periferije i salaša, koja nisu pohađala škole. Tako je 1923. bilo preko 2000 dece koja nisu išla u škole. IASu, F. 47, I 1/1923.
[81] IASu, F. 47, IV 257/1934.
[82] Opština Subotica 1983/84. imala je 20 173 učenika osnovnih i srednjih škola, 2 947 Srba, 4 895 Hrvata, 9 224 Mađara i 2 397 Jugoslovena. IASu, F. 326, 05/8 /1983/4.
[83] Kod dece u I školskom nadzorništvu pravoslavaca je bilo 674 a katolika 4213, u II školskom nadzorništvu pak 288 spram 4122, u Državnoj muškoj gimnaziji je taj odnos bio 277 spram 577, u Ženskoj gimnaziji 149 prema 155. IASu, F. 47, IV 257/1934.
subotickaistorija 