radni radni rukopis:
ISTORIJSKI ARHIV SUBOTICA (1952-1999)
“Prvi stručni upravnik (direktor) Arhivskog područja grada Subotice i sreza Bačke Topole bio je Emil Vojnović. Na to mesto postavljen je kao stručnjak koji je dobro govorio nemački, mađarski, francuski jezik, dok je latinski jezik usavršio tokom dugogodišnjeg rada u arhivistici. Postoji priča da je latinski jezik učio u tramvaju dolazeći i odlazeći na posao svakog dana od Palića do Subotice. On se odmah dao na posao oko sređivanja razasute arhivske građe koja se nalazila po Velikom depou ali i po kancelarijama trećem i četrvtom spratu (na tavanskom delu) Gradske kuće. Vojnović je nasledio vagone građe pokrivene debelim slojem prašine i šuta na policama i u ormanima sagrađenim još u osamnaestom veku. Trebalo je građu barem donekle očistiti da bi se mogla popisati. Uz samo jednog nekvelifikovanog radnika ( koji je bio zadužen za održavanje čistoće u Arhivu ) posao je išao sporo. Zato je trebalo najpre savladati osnovne konture arhivistike da bi se moglo racionalno i svrsishodno raditi. Stari dugački sto na kome su zasedali subotički senatori bio je postavljen u staklarniku na četvrtom spratu Gradske kuće (potonja svečana sala Državne arhive ) i na njemu su sređeni i obrađeni prvi metri arhivske građe. U Arhivsko područje trebalo je zaposliti i osposobiti stručni kadar koji bi obradu i sređivanje arhivske građe obavljalo na stručan arhivistički način.
Tek se početkom 1954. godine, prethodno dobivši odobrenje viših instanci, u Arhivu zapošljava Ruža Dulić, prvi arhivski pomoćnik koji je posle položenog stručnog ispita u Državnoj arhivi Narodne Republike Srbije u Beogradu, zajedno sa direktorom Vojnovićem radila na sređivanju i obradi arhivske građe. (39. AIASu, personalni dosijei zaposlenih u Istorijskom arhivu.) U početku je to bilo isključivo registratursko sređivanje, odnosno u samo sistematizacija i klasifikacija arhivske građe. O pravoj arhivističkoj obradi i sređivanju arhivske građe koja je podrezumevala i izlučivanje ( za građu nastalu posle 1850. godine) onih spisa koji nisu od istorijske vrednosti, nije bilo ni govora. (40. E. Vojnović, Gradska državna arhiva u Subotici, Arhivist, Beograd 1955, 5/1 , str. 46., 5/1 str. 46.)
Međutim, uvidevši da je arhivističko sređivanje i obrada arhivske građe koja je pisana na latinskom i nemačkom jeziku posao koji iziskuje veće obrazovanje i stručnost, Vojnović pokušava i uspeva da obezbedi 1955. godine, odobrenje za zapošljavanje dvoje visokoobrazovanih stručnjaka sa znanjem nemačkog i latinskog jezika (prvo dvoje arhivista u Subotici) : Mirjanu Dimitrijević i Gašpara Ulmer. Dve godine kasnije, Vojnović uspeva da dobije dozvolu za zapošljavanje pomoćnih službenika Petera Pala (1957), i Viktorije Berta (1957). Sekretara ustanove, Smilju Prijić, zapošljava 1965., a referenta za službu zaštite arhivske građe van arhiva, Andriju Horovica (1969). Tako se sa ovih devet zaposlenih zaokružuje sav potreban kadar u početnoj fazi utemeljenja i daljeg razvoja Državnog arhiva u Subotici. Odnosno, tek tada se stiču osnovni stručno-kadrovski uslovi za kvalitetnu zaštitu arhivske građe za nadležno područje. Svakako da je u daljem periodu razvoja arhiva i konstantnim povećavanjem količine arhivske građe bilo potrebe za povećanjem, kako stručnog, tako i pomoćnog osoblja ove sve značajnije ustanove u Subotici. Krajem sedamdesetih godina broj zaposlenih povećao se na sedamnaestoro. Odlaskom Vojnovića u penziju Istorijskim arhivom u kraćim periodima rukovode Smilja Prijić (vršilac dužnosti), Andrija Horovic ( 1973), Andrija Horovic (1973-1974) https://suboticaistorija.wordpress.com/?wref=bif(Rođen je 3. maja 1920. godine u Subotici. Gimnaziju je završio u Subotici 1939. godine. Po odsluženju vojske započeo je studiranje koje prekida izbijanje rata. Na prinudni rad u logor je oteran 1. marta 1942. godine, odakle se bekstvom vraća 1. februara 1945. godine kada je bio i ranjen. Najuža porodica mu strada u Aušvicu, a žena gine u bombardovanju Subotice. Javlja se u narodnooslobodilačku vojsku, odakle je demobilisan 26. novembra 1945. godine kao predsednik Prosvetnog odeljenja II. bataljona III. vojvođanske brigade.Pre rata kratko vreme je radio u Podravskoj Slatini kao službenik. Od 1946. godine zaposlen je kao sekretar u Gradskom prosvetnom savetu, pa radi kao prosvetni referent, prosvetni instruktor i kao referent za kulturu Narodnog odbora Sreza Subotice.U Istorijski arhiv je zaposlen 1. septembra 1965. godine. Primljen je na mesto arhivskog pomoćnika za zaštitu i preuzimanje arhivske građe. Za vršioca dužnosti direktora imenovan je 16. januara 1973. godine. Kao vršilac dužnosti direktora razrešen je 1. januara 1974. godine. Za zamenika je imenovan 9. januara iste godine. Andrija Horovic je imenovan drugi put za direktora Istorijskog arhiva u Subotici 1. januara 1976. godine. Preminuo je 20. februara 1976 . godine.U svojoj karijeri je bio na više funkcija. Bio je član Republičke skupštine Saveza za širenje knjige, predsednik Sreskog pozorišta – muzičke drame i mađarske drame, te u više Saveta: Gradske biblioteke, Lutkarskog odnosno Dečijeg pozorišta, Gradske biblioteke, Gradske filharmonije, Muzičke škole, Zoološkog vrta, rukovodstva Kulturnog društva Népkör. Bio je član raznih komisija: za otkupljivanje umetničkih radova, za prikazivanje filmova, ocenjivačkih komisija za takmičenje folklornih grupa i dramskih sekcija. Prevodio je za lutkarsko pozorište komade koji su i prikazivani.Andrija Horovic je bio inicijator i organizator početka rada Gradskog muzeja. Sakupio je veliki broj predmeta – eksponata sa konfiskovanih imanja, te ih tako spasio od propadanja. Zahvaljujući njegovim naporima Narodni odbor na svom zasedanju od 24. aprila 1948. godine donosi odluku o osnivanju Gradskog muzeja u Subotici. Bio je pokretač izgradnje Letnje pozornice na Paliću, zalagao se za otvaranje Zoološkog vrta, kao i za razvoj Gradske biblioteke.)
Smilja Prijić (vršilac dužnosti drugi put). Jožef Palinkaš upravljao je Arhivom tri godine(1974-1977), a nakon njegovog odlaska u penziju, na mesto direktora dolazi Milan Dubajić. Vlada republike Srbije 1993. godine na mesto direktora Istorijskog arhiva imenuje Zorana Veljanovića, profesora istorije. (41. AIASu, personalni dosijei. Upravnici i direktori IASu: B. Vojnić Hajduk (1947); dr M. Prokeš (1947); I. Rudić (1947 -1951) ; dr E. Vojnović (1951 -1973); S. Prijić, v.d. (1973); A. Horovec (1973); J. Palinkaš (1974 -1977); M. Dubajić (1978 -1993); Z. Veljanović (1993 -).
Racionalizacijom zaposlenih u državnim službama od 1993. broj zaposlenih se ustalio na šesnaestoro visokoobrazovanih i stručnih radnika.
*
* *
Vojnović je smatrao da je najvažniji zadatak za upravu arhiva vraćanje rasparčanog arhivskog blaga, koje se razvuklo za vreme rata i njegovih prthodnika tokom 1947.godine, te da preuzme od IOGNO-a istorijsku arhivu grada Subotice iz vremenskog razdoblja 1743-1918. godine. Na tome je radio posvetivši se predano tim problemima.
Drugi zadatak mu je uspeo da ostvari tokom 1952. godine, a prvi aprila 1954. godine, kada je Savet za prosvetu i kulturu NO-a grada Subotice doneo odluku da se sva arhivska građa koja se nalazi u Gradskoj biblioteci, a koje po principu provenijencije spada u arhivu subotičkog Magistrata, preda Gradskoj državnoj arhivi. (42. AIASu, F: 002, dosije fonda omot 3, predmet br.4. Ovaj arhivski materijal (sa graničnim godinama 1799-1918) predat je 1947. godine Gradskoj biblioteci na rukovanje. Zapisnikom se konstatujeda ne postoji tačan inventar arhivske građe, koja je predmet primo-predaje, niti da je bilo moguće takav popis momentalno sačiniti (misli se na obim posla koji bi trajao više meseci). Zbog toga se ona predaje odnosno preuzima na blok, bez utvrđivanja tačne količine(broj fascikula, spisa, delovodnih protokola, pomoćnih knjiga) “pa se procenjuje približno na 8-10 vagona”. Od primopredaje se izuzima celokupna arhiva Siričadskog stola i Gradskog odvetništva. Ova dva fonda su preuzeta drugom prilikom.)
Na taj način, upotpunio se (arhivska građa koja je bila razvučena tokom 1947. godine, do današnjeg dana nije vraćena u potpunosti) osnovni i najveći fond Gradske državne arhive. Wegova arhivska građa rasvetljava političke , kulturne, socijalne i privredne prilike u prošlosti Subotice i celog regiona uopšte. Najatraktivnija je i najviše se koristi od starane istaraživača.
Sve do 1955. godine celokupna delatnost Državnog arhiva bila je orijentisana isključivo na sistematsko prikupljanje i sređivanje (deponovanje, razvrstavanje, izrada evidencija i topografkih pokazivača itd.) arhivske građe, odnosno u prvim poratnim godinama, na puko spasavanje arhivske građe od uništavanja (loženja ili prodaja otpadima kao sirovinski materijal). No, kako se uspelo u tome da se većina razvučene arhivske građe vrati u arhivske depoe (Državni arhiv 1955.godine ima već osamnaest prostorija ; kancelarija i depoa), a zatim i izrade topografski pokazivači i evidentira najvrednija i najatraktivnija arhivska građa, Državna arhiva pokreće kulturno-obrazovnu delatnost. (43. AIASu, Godišnji izveštaj IASu od 1955. godine.)
Prva izložba Državnog arhiva ” Subotica u dokumentima od kraja XVIII-do prve polovine XIX veka”, otvorena je 13. novembra 1955. godine, u prostorijama Gradske izložbene dvorane, (koja se tada nalazila u samom centru grada).(44. Arhivski pregled, Emil Vojnović, Iskustvo sa prve izložbe Državnog arhiva u Subotici, Beograd 1956, 2/1-2, str. 16.) Svoj izložbeni prostor Arhiv nije imao. Da bi održao svoju prvu izložbu morao je sve pozajmiti, jer u to vreme nije posedovao nikakav mobilijar (prvi pisaći stolovi nabavljeni su 1956. godine), niti specifične arhivističke i muzeološke rekvizite.
Ne skrivajući svoju radost i ponos na ovu izložbu, Vojnović ju je detaljno opisao u stručnom časopisu “Arhivski pregled”, gde ističe da je od svih do tada održanih izložbi u Subotici upravo ova, Izložba Gradskog državnog arhiv, bila najposećenija ( i pojedinačno i kolektivno ). (45. Isto, str. 16) Njegovu tvrdnju potvrdila je brojna štampa, kako u Subotici, tako i širom Jugoslavije. (46.Večernje novosti (Beograd) od 15.11. 1955 ; Dnevnik (Novi Sad) od 15.11. ; Hrvatska riječ (Subotica) od 28.1o. i 25. 11. itd.)
Vojnović zatim pokreće niz aktivnosti u cilju sve veće afirmacije Arhiva. Održava kontinuirane nastupe i predavanja o temama iz istorije ili arhivistike. Uspostavlja se prisna saradnja sa drugim kućama kulture: Gradskim muzejom, Gradskom bibliotekom, Društvom istoričara, Narodnim univerzitetom. Ovi napori krunisani su čuvenom ” Nedeljom arhiva”( godišnjom manifestacijom) u kojoj se u saradnji sa pomenutim kućama kulture održavaju izložbe i predavanja koja se povezuju i sa didaktičkim metodama nastave istorije u školama. Ilustracije radi, pomenućemo najznačajnija: “Postanak opštine Aleksandrovo”, (predavanje je korišćeno pri izvođenju nastave iz zavičajne istorije u Osnovnoj školi u Aleksandrovu 1960.godine) ; “Kolonizacija opštine ^antavir” ; ” Praktična i naučna vrednost arhivske građe ustanova i privrednih i društvenih organizacija socijalističke Jugoslavije” ; ” Subotica u XVIII i XIX veku”; “180 godišnjica Subotičke pošte – Prva pokrajinska filatelistička izložba” itd. (47. Arhivist, Emil Vojnović, Neki podaci o radu Državnog arhiva u Subotici, Beograd 1960, 9/1 str.56-57. ; Subotičke novine od 20.11.1959.godine )
Usled ograničene nosivosti prostorija, (granice maksimalne opterećenosti do 200 kilograma po m2), na terećem spratu Gradske kuće gde se nalaze depoi Gradske državne arhive dolazi do situacije da se one ne mogu racionalno koristiti. Zbog kontinuiranog priliva arhivske građe sa terena, Gradski državni arhiv je prinuđen da stalno potražuje nove prostorije za deponovanja pristiglih arhivalija. Još do jednog proširivanja dolazi 1960. godine kada depoi Gradskog državnog arhiva imaju dvadeset prostorija sa ukupnom površinom od 812 m2 od kojih na Depo odlazi 697 m2. No, i taj prostor depoa ubrzo će postati tesan za novopristiglu arhivsku građu. Pa ipak, može se reći da su u Arhivu umnogome poboljšani uslovi rada. Postoji odvojena prostorija za smeštaj rekvizita, kupatilo. Prvi telefon je uveden 1961, do su prvi metri metalnih polica ( inače propisanih od Ministartsva kulture Republike Srbije ) kupljeni 1963.godine. (48. AIASu, Godišnji izveštaji Državnog arhiva iz 1960, 1961, 1963. godine. )
Gradska državna arhiva dobija današnji naziv Istorijski arhiv Subotica na osnovu rašenja Skupštine sreza Subotice br. 05-7101/1964. (49. AIASu, Rešenje Skupštine sreza Subotica br. 05-7101/1964.) Od osnivanja do danas, područje teritorijalne nadležnosti Arhiva ostalo je nepromenjeno. Ona podrazumeva teritoriju celog Severno-bačkog okruga, odnosno opštine : Subotica, Bačka Topola i Mali Iđoš sa četrdeset i jednim naseljenim mestom.
Stvarna nadležnost Arhiva odnosi se na svu arhivsku građu nastalu na ovom arhivskom području u prošlosti, dok sadašnju delatnost Arhiva reguliše Zakon o kulturnim dobrima u Republici Srbiji iz 1994. godine (50. Službeni glasnik Republike Srbije br. 71/1994.); Odnosi se na registraturski materijal i arhivsku građu nastalu u radu državnih organa i organizacija, jedinica lokalne samouprave, političkih organizacija i njihovih organa, ustanova i drugih organizacija , verskih zajednica, kao i pojedinaca, bez obzira na to kad je i gde nastala, i da li se nalazi u ustanovama zaštite ili van njih.
Vremenom i kadrovskim jačanjem formirala su se u Istorijskom arhivu sledeća odeljenja :
- Odeljenje za upravne i opšte poslove.
- Odeljenje za zaštitu arhivske građe van Arhiva; Ona nadzire arhivsku građu van Arhiva i obavlja njenu zaštitu na terenu. Pored toga, na terenu se istražuju podaci o postojećoj arhivskoj građi, ali se isto tako pronalaze i dragoceni podaci o arhivskoj građi koja se otela zaboravu ili je zbog nemarnosti izgubljena u nekom prošlom vremenu.
- Odeljenje za sređivanje i obradu arhivske građe unutar samog arhiva radi na arhivističkom sređivanju arhivske građe i njenoj zaštiti. Ovo odeljenje sačinjavaju dva pododeljenja: a) Odeljenje za obradu starije arhivske građe (od XVIII veka do polovine XIX odnosno 1850 godine i b) Odeljenje za obradu novije arhivske građe ( od 1850. godine do XX veka);
- Odeljenje za dokumentaciono-informativnu službu. Ovo odeljenje izrađuje informativne kartice koje su od velikog značaja za sam Arhiv ali i za svakog istraživača. Celokupna arhivska građa obrađena je i sređena u vidu imenskog, topografskog i predmetnog registra.
Broj zaposlenih ostao je isti 16 (šesnaest), s tim da danas veći deo zaposlenih ima visoku stručnu spremu. Sva radna mesta popunjavaju stručni kadrovi koji su i predviđeni po sistematizaciji radnih mesta. Tehnička opremljenost Arhiva znatno je uznapredovala proteklih godina i danas se ogleda u mikročitaču, skenerskom aparatu, laserskom i igličastom štampaču i broju kompjutera kojim Arhiv raspolaže. Arhiv ima umrežen kompjuterski sistem (sa šest radnih jedinica, u kojem jedan kompjuter opslužuju dva stručna radnika. Svi stručni radnici su obučeni za rad na arhivističkim programima. Jedinstveni arhivistički informativni sistem (JAIS) u Istorijskom arhivu se primenjuje od njegovog instaliranja 1995. godine.
Kako se u arhivskim depoima nalazila izvesna količina arhivistički nesređene i neobrađene arhivske građe, primarni zadatak Arhiva usresredio se na sređivanju što veće količine arhivalija i dovođenja svih fondove do onog stanja da se mogu koristiti u svakodnevnom obavljanju posla u vezi stranaka ili pak zainteresovanih istraživača. Tako da je samo u toku 1998. godine uzeto u proces obrade i sređivanja 43 fondova i zbirki od kojih je na kraju godine završeno 37 sa kompletnim sumernim inventarom, što svakako prestavlja svojevrsan uspeh zaposlenih.
U tom smislu a i da bi se sa arhivskom građom što bolje upoznali i da bi ona bila što dostupnija raznim korisnicima, otpočelo se sa pripremom na izradi Vodiča kroz arhivske fondove Istorijskog arhiva u Subotici. U Vodič je trebalo da stane sve ono što bi jedan fond ili zbirka, koji čine i osnovnu jedinicu arhivske građe, imao da sadrži. Završen je 1970. godine i kao takav bio je prvi vodič koji je jedna arhivska ustanova u Vojvodini uradila. (51. AIASu, Vodič kroz arhivske fondove Istoriskog arhiva Subotica, Sremski Karlovci 1970 ; Pre ovog Vodiča kao i posle, napisani su manji radovi, koji delimično upućuju na pojedine izabrane fondove : Emil Vojnović, Gradska Državna arhiva u Subotici, Arhivist, Beograd 1955, V / 1 , str. 45-51. ; Gašpar Ulmer, Istorijski arhiv u Subotici, Rukovet, Subotica 1981, sv.4, str. 490-495. ; Samostalna izdavačka delatnost, u Istorijskom arhivu Subotica, nije postojala sve do 1991.godine. Zbog toga je Vodič, kao i drugi radovi stručnjaka IASu, objavljen kod raznih izdavača. Sredoje Lalić, nav.delo, str. 154.) U njemu je bilo obrađeno 143 fondova i zbirki. Iako je vremenom prevaziđen (usled arhivističkog sređivanja dolazilo se do novih saznanja i tačnijih podataka, zbog preuzimanja nove količine arhivske građe stvarani su novi fondovi, stvarani su veštački fondovi i zbirke koje su odvajane iz pojedinih većih fondova ), dugo godina je ovaj vodič bio uzor ostalim arhivima da izrade svoje vodiče, dok je istraživačima olakšavao istraživački rad. Poslednih godina dvadesetog veka intezivno se vrše pripreme za izradu novog Vodiča kroz arhivske fondove i zbirke.
Fondovi i zbirke Istorijskog arhiva su u načelu grupisani prema karakteru delatnosti ustanove i privrednim granama, tj. prema značaju ustanova i njihovoj nadležnoj povezanosti. Depo sačinjavaju, osim velikog depoa, kancelarije, deo podrumskih prostorija zgrade Suda u Subotici, kao i depo (preuređena stara školska zgrada ) u Bačkoj Topoli. Radi lakšeg snalaženja depo ima urađen Topografski pokazivač. (52. IASu, Topografski pokazivač IASu.) Većina fondova i zbirki je sređen potpuno ili delimično, tako da se može koristiti.
Arhivska građa se sređuje onako kako je bila svrstana u registraturi (po principu provencijencije). Sređena je i povezana u fascikule, po fondovima, gde je numerisana po rednim brojevima, delovodnim ili registarskim brojevima a u nedostatku oznaka prema datumu postanka. Putokaz u korišćenju arhivske građe umnogome daju pomoćne knjige, delovodni protokoli i registri.
Nepovoljni odnos prostora depoa i količine arhivske građe uslovio je česta dislociranja pojedinih fondova. Pa ipak, veći deo arhivske građe je fiksiran i moguće je dati tačan pregled arhivskih fondova i zbirki.
Nerešen problem zgrade i depoa Istorijskog arhiva treba da predstavlja važan zadatak šire drušrtvene zajednice. Rešenje ovog problema se odlaže više od dvadeset godina. Krajem 1998. godine, posetom g-dina Željka Simića, republičkog ministra kulture data je inicijativa da se Istorijski arhiv preseli u zgradu Nove opštine. Idejni projekat, uz poštovanje svih arhivističkih principa za nove prostorije i depo u zgradi Nove opštine, uradio je Ivan Rudić, arhitekta. Uprava Arhiva dala je punu saglasnost za ovakvo prostorno rešenje zgrade i depoa Istorijskog arhiva.”
subotickaistorija 